معماری دستکند گنزق، قرار اقوام دو هزار ساله

معماری دستکند دو هزار ساله خفته در خاک روستای گنزق از قدیمی‌ترین آثار معماری دوره اشکانی است.

معماری دستکنده دو هزار ساله نخستین بار در پی زلزله 1375 در شهرستان سرعین سر از خاک برنهاد و قدیمی ترین آثار معماری پنهان خود از دوره اشکانی تا قرون متاخر اسلامی را به رخ جهان حاضر کشاند و سرانجام در سال 1390 برای همیشه در حافظه آثار ملی ایران جای گرفت پارسال شاهد ثبت این میراث فرهنگی منحصر به فرد به عنوان سایت موزه و دومین پایگاه علمی پژوهشی میراث فرهنگی به نام «پایگاه ملی مجموعه دستکند محوطه کهنه گنزق» در استان اردبیل بودیم.

خصوصیت‌های خاص بصری و خودنمایی گونه خاص از معماری دست‌کند در پیرامون آتشفشان خاموش سبلان، قرارگیری محوطه و دست‌کنده‌های گنزق در سه کیلومتری منطقه نمونه گردشگری شهر سرعین، کاوش‌های باستان‌شناسی، اقدامات حفاظتی و مرمتی و ایجاد زیرساخت‌های خدماتی و رفاهی و سنگ‌فرش مسیر دسترسی برای گردشگران در محوطه همه و همه مارا برآن داشت که این مجموعه منحصربه‌فرد دست‌کندهای زیرزمینی را به عنوان پایگاه ملی مجموعه دست‌کند محوطه کهنه گنزق در سال1399 به ثبت برسانیم. این مطلب را مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل مطرح کرد و گفت: جنس این غارهای دستکند که در سراشیبی تپه‌ای به صورت زیرزمینی با اشکال مختلف حفاری شده‌اند از سنگ‌های رسوبی و ماسه فشرده است.

مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل گفت:کاوش‌های باستان شناسی محوطه در سال 1397 به سرپرستی حمید خانعلی در قالب سه کارگاه و مجموعه دست‌کند انجام پذیرفت و معماری این روستا متشکل از سه بافت ساختارهای سطح الارضی، قبرستان و فضاهای دست‌کند با معماری منحصر به فرد است که در قسمت جنوبی پای کوه موسوم به قالا (قلعه) قرار گرفته است.

قالا (قلعه گنزق)

نادر فلاحی گنزق از جمله قدیمی‌ترین آثار شناسایی شده سطح الارضی در این محوطه را متعلق به هزاره اول قبل از میلاد دانست و گفت: به نظر می‌رسد فازشکل‌گیری فضاهای دست‌کند متعلق به دوره اشکانی، فاز توسعه آن متعلق به دوره قرون میانی اسلامی و فاز فروپاشی آن بر اثر زلزله سال 1375 اردبیل بوده است.

گنزق استحقاق ارتقاء به پایگاه ملی دستکنده‌های دامنه سبلان را دارد

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری، صنایع دستی استان گفت: پایگاه ملی  دست‌کنده‌های گنزق استحقاق ارتقاء به مرکز پایگاه ملی دست‌کنده‌های دامنه سبلان را دارد.

روح الله محمدی می گوید: با توجه به پتانسیل‌ معماری دستکنده‌های موجود در دامنه سبلان از جمله محوطه‌های دستکند اباذر و گلستان در شهرستان نیر، ویند کخوران شهرستان سرعین، لاهرود وبنه‌لر شهرستان مشگین‌شهر، پایگاه ملی محوطه گنزق استحقاق تبدیل به مرکز پایگاه ملی دستکندهای دامنه سبلان را دارد.

به گفته او از جمله مهمترین اقدامات صورت گرفته در چهار سال اخیر در محوطه و فضاهای دستکند گنزق به کاوش‌های باستان‌شناسی در سه مجموعه دستکند زیرزمینی یاد شده، حفاظت و مرمت اولیه و اضطراری در فضاهای مورد کاوش است و  اقدامات دیگری چون اجرای سنگ‌فرش معبر اصلی و معبر ارتباطی فضاهای دستکند، نصب تابلوهای راهنما، کانال‌کشی، بهسازی و آسفالت راه مواصلاتی سرعین به پایگاه ملی گنزق با همکاری ارگان‌های مربوطه، تاسیس و تجهیز دفتر پایگاه ملی، ایجاد ساختمان سرویس بهداشتی در مجموعه و تعبیه روشنایی در فضاهای دستکند به منظور آماده سازی اولیه جهت ارائه به گردشگران انجام شده است.

محمدی با بیان اینکه محوطه و دست‌کنده‌های زیرزمینی گنزق از گذشته تاکنون مورد توجه پژوهشگران و گردشگران بسیاری به ویژه گردشگران خارجی بوده است، گفت: در این راستا برنامه‌های مختلفی با هدف معرفی مجموعه دستکند گنزق و ارتقای سطح کیفی گردشگری شهرستان سرعین در چهارسال اخیر انجام شده است.

ردپای دوره اشکانی در سفال‌های پراکنده دست‌کنده‌های گنزق

سرپرست کاوش مجموعه دستکند محوطه کهنه گنزق استان اردبیل گفت: با توجه به سفال‌هاي سطحي یافت شده از دوره اشکانی گمانه زنی می‌شود که محوطه و دست‌کنده‌های گنزق کاربری مسوني داشته و سفال‌هاي پرانده بر سطح تپه نیز نشان از تداوم استقرار تا قرون متاخر اسلامی است.

حمید خانعلی می گوید: حفره‌های دست‌کند موجود درمحوطه بیش از پنجاه مورد است که مورد سکونت اقوام گذشته بوده است و ابعاد بزرگترین آنها به طول 30 متر دارای فضاهای نشیمن، راهرو، سکوی نشستن واتاقک‌های ویژه با کاربری‌های مختلف است.

او گفت: باتوجه به پراکندگی سفال‌های سطحی ازجمله قطعات سفال خاکستری،نخودی، قرمز مایل به نارنجی و لعاب‌دار اسلامی می‌توان گفت این محوطه از هزاره اول تا قرون میانی اسلامی تداوم استقرار داشته است.