دهکده صخره ای گنزق

محوطه باستانی کهنه گنزق در سه کیلومتری شرق سرعین و یک کیلومتری شرق روستای جدید گنزق در محیطی با اقلیمی کوهستانی و میان کوهی واقع شده است.



معماری این روستا متشکل از سه بافت ساختارهای سطح الارضی، قبرستان و فضاهای دستکند با معماری منحصر به فرد است که در قسمت جنوبی پای کوه موسوم به قالا (قلعه) قرار گرفته است. این محوطه در تاریخ 8/10/1390 با شماره 30691 در فهرست آثار ملی کشور ثبت گردید و در تاریخ 9/3/1388 با شماره 51571/ت 38706 ه با عنوان منطقه نمونه گردشگری با درجه استانی مورد تصویب هیات دولت قرار گرفت.

مطالعه این روستا طی سال های اخیر آغاز شده و آنچه قابل توجه است، ساختار پیچیده و تودر توی بیش از 100 غار زیرزمینی است که حتی از سوی باستان شناسان نیز در خصوص چند و چون و معماری آن اظهار نظر قطعی مطرح نشده است.

غارهای زیرزمینی محل حیات انسان است

مطالعه اولین پژوهش‌های باستان شناسی روشمند معماری های دستکند در استان اردبیل در این منطقه آغاز شد که در قالب پروژه­ای پنج ساله برنامه­ریزی شده و فاز نخست آن از تاریخ 13/6/ 1397 با مجوز پژوهشکده باستانشناسی کشور و با هدف کاوش و پاکسازی بخشی از فضاهای با معماری دستکند آغاز شده است.

به گفته سرپرست گروه باستان شناسی تاکنون کاوش­های باستان­شناسی در این محوطه در سه کارگاه متشکل از شش ترانشه در نیمه شرقی محوطه انجام شده است.

حمید خانعلی تصریح کرد: در زلزله سال 75 استان اردبیل که خرابی گسترده ای در پی داشت، خانه های مسکونی واقع در مجاورت غارهای زیرزمینی به صورت کامل تخریب شد و ساکنان خانه های خود را در محل جدیدی بنا کردند.

او با تاکید به اینکه غارهای زیرزمینی به واسطه نوع معماری و نشانه ها و آثار محل سکونت انسان بوده است، ادامه داد: در کنار تعبیه محل هایی جهت نگه داری حیوانات، غارهای زیرزمینی با بخش های مجزا و مشخص محل زندگی و سکونت انسان بوده است.

خانعلی با اشاره به بازگشایی سه دهنه غار ادامه داد: پیش بینی می شود نزدیک به 100 دهانه غار در این منطقه وجود داشته باشد.

او ادامه داد: در ایجاد فضاهای دستکند از توپوگرافی محوطه نهایت بهره وری انجام شده و فضاهای اصلی به صورت شمالی – جنوبی ایجادشده است؛ ارتفاع تقریبی فضاها متغیر است.

سکونت در غار به واسطه امنیت آن رواج داشت

به اعتقاد باستان شناسان معماری صخره ای و زیرزمینی در مناطق مختلف کشور وجود دارد اما آنچه گنزق را متمایز از سایر مناطق ساخته نوع معماری و توجه به تعریف بخش های مختلف در غارهای زیرزمینی است.

تا جایی که خان علی در این خصوص گفت: در غارهای زیرزمینی حتی برای چراغ نفتی و شمع جهت روشنایی نیز محل هایی در نظر گرفته اند.

او ادامه داد: کاوش های باستان شناسی نشان می دهد، تنور پخت غذا، آفتابگیر، انبار آذوقه غذا و محل هایی جهت نگه داری حیوانات و حتی چیدمان ظروف تعبیه شده است.

او با بیان اینکه برخی غارها تودرتو بوده و از بخش ها و اتاقک های مختلف تشکیل شده است، ادامه داد: سکونت در غار به واسطه امنیت آن رواج داشته و در واقع ایمنی حیات را تضمین می کرده است.

خانعلی تصریح کرد: کاوش های باستان شناسی گنزق در این مرحله گویای این موضوع است که گنزق متعلق به دوره میانی اسلامی و با حدود 700 سل قدمت است؛ با این وجود تداوم مطالعات ممکن است ما را به یافته های جدیدی برساند.

او افزود: در رابطه با گاه نگاری این مجموعه تا اتمام پژوهش‌های باستانشناسی نمی‌توان اظهار نظر قطعی کرد. همچنین گستردگی و پیچیدگی این مجموعه، دوره های متوالی استقرار و استفاده از فضاهای دستکند تا دهه اخیر، باعث شده این مجموعه در دوره های مختلف، کاربری مختلف داشته و لذا تبیین دقیق کاربری فضاها نیازمند استمرار اقدامات پژوهشی است

روستای تاریخی گنزق احیا می شود

خنکای غارهای باستانی که در زمستان و تابستان دمای مطبوع برای ساکنان فراهم می ساخته به انضمام معماری تودرتوی آن بیانگر تدبیر ویژه ساکنان جهت تدارک مکان مناسب و امن برای زندگی است.

به اعتقاد رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان سرعین، چنین معماری، منحصر به فرد و نیازمند معرفی گسترده است.

جهانگیر شهبازی در این خصوص تصریح کرد: شهرستان سرعین به وجود آب های گرم معدنی شناخته می شود و این در حالی است که می توان کنزق را به عنوان برند آثار تاریخی این شهرستان معرفی کرد.

او افزود: با آغاز مطالعات و کاوش های باستان شناسی گنزق در حال معرفی در سطح ملی و جهانی است و زمانی به عنوان برند معماری صخره ای مطرح خواهد شد.

به گفته شهبازی کاوش های باستان شناسی و بازگشایی ورودی غارهای صخره ای آغاز شده و ضروری است با نگاه ویژه نسبت به تامین اعتبار احیای این روستای تاریخی اقدام شود.

او تاکید کرد: در صورت معرفی گنزق به عنوان روستایی با معماری صخره ای می توان سرعین را به عنوان مقصد گردشگری تاریخی و طبیعی معرفی کرد.

بهسازی مسیر دسترسی به روستای گنزق

اهالی روستای تاریخی گنزق امیدوار به اجرای طرح های سرمایه گذاری و رونق گردشگری در این روستا هستند. این اقدام علاوه بر ایجاد اشتغال می تواند منجر به رونق اقتصادی روستا شود.

مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل تصریح کرد: به منظور رونق گردشگری این روستا چند پروژه به صورت همزمان در حال اجرا است.

نادر فلاحی به بهسازی مسیر دسترسی به روستا اشاره و تصریح کرد: در حال حاضر عملیات کانال کشی انجام می شود و قرار است به همت اداره کل راه و شهرسازی استان عملیات راهسازی و آسفالت مسیر دسترسی نیز اجرا شود.

او متذکر شد: علاوه بر این باستان شناسان در برنامه زمان بندی مشخص نسبت به کاوش و مطالعه منطقه اقدام می کنند.

مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان تاکید کرد: در نظر داریم در سال جاری اعتبار مناسب برای این روستا اختصاص یابد و لازم است از محل اعتبارات ملی نیز توجه ویژه به این روستا داشته باشیم.

به گفته فلاحی احیای معماری های صخره ای به تازگی در استان اردبیل آغاز شده و فصل جدیدی در کاوش های باستان شناسی و معرفی میراث فرهنگی محسوب می شود.

همچنین سرپرست گروه باستان شناسی در خصوص اهمیت کاوش ها در این منطقه تصریح کرد: با توجه به وسعت و اهمیت معماری این مجموعه پیگیری مطالعات باستان­شناختی و مطالعات تطبیقی، تعیین عرصه و حریم محوطه، عملیات حفاظتی، مطالعات و عملیات مرمتی در این مرحله واجد اهمیت است.

خانعلی معتقد است تأسیس پایگاه پژوهشی معماری دستکند حوزه شرقی کوهستان سبلان با محوریت محوطه کنزق ضروری است

به نظر می­رسد با توجه به قابلیت­های گردشگری موجود در روستای کنزق و نزدیکی آن به شهر سرعین در صورت حفاظت و مرمت مجموعه، این فضاها می­توانند مکانی مناسب جهت تأسیس موزه­های مختلف صنایع دستی، مردم شناسی و باستان­شناسی و همچنین مکانی جهت توسعه گردشگری و بوم­گردی استان اردبیل باشند.

روستای گنزق همچنان سوالات متعددی در ذهن مراجعان خود دارد. دیوارهای کاهگلی که رنگ و بوی حیات آن مشهود است و روزی می تواند به جاذبه شاخص گردشگری تبدیل شود.